Dzieci rodzą się ze skrzydłami. Nauczyciele pozwalają im je rozwinąć.

Janusz Korczak

Narzędziem służącym rozwiązaniu trudności pojawiających się w placówce szkolnej jest program profilaktyczny. Programy mają realizować nauczyciele wyposażeni w kompetencje i umiejętności, których skutkiem ma być zwiększenie efektywności profilaktyki w szkole ( Gaś, 2006).  Te można podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne. Składnikami kompetencji nauczyciela są  umiejętności zewnętrzne i  głębia filozoficznych predyspozycji moralnych i intelektualnych. Te pierwsze gwarantowane są poprzez kwalifikacje, do których zaliczamy dyplomy ukończenia studiów, kursów kwalifikacyjnych, a także nauczanie konkretnego przedmiotu do którego także potrzebne są dodatkowe kwalifikacje. Całość wzmocniona jest  kompetencjami dydaktycznymi nauczyciela, wiedzą podmiotową i umiejętnościami adekwatnymi do tej wiedzy, a także kompetencjami psychologicznymi. To pozwala na motywowanie ucznia, inspirowanie do działań. Kompetencje powinny być oparte na znajomości prawa oświatowego i praktyczności w jego wykorzystaniu w czasie własnej pracy. Nauczyciel realizując profilaktykę w szkole powinien dobrze opanować metodykę prowadzenia zajęć z powierzonego mu przedmiotu i dostosować treści, a także sposób ich przekazywania do możliwości słuchacza. Umiejętności zewnętrzne więc oparte są na kwalifikacjach nauczyciela, ale także na podstawach psychologii rozwojowej dziecka.  (Szołtysek, 2009).

Drugi element, czyli głębia filozoficznych predyspozycji moralnych i intelektualnych nauczyciela jest często minimalizowana i pomijana w dyskusji o kompetencjach nauczyciela. Zaliczamy do niej filozoficzną refleksję o moralności i wiedzę związaną z problemami człowieka w szczególności adolescenta. Nauczyciel bez zrozumienia trudności egzystencji człowieka nie jest w stanie pomóc wychowankowi. Na każdym etapie rozwoju jednostki te problemy będą się zmieniać, a także podejmowane działania będą odmienne wobec czego nauczyciel musi swoje działania dostosować do sytuacji wychowanka i problemami z jakimi mają się razem zmierzyć. Adolescenci na problemy wieku dojrzewania reagują emocjonalnie i bez rozmysłu o skutkach podejmowanych działań. Nauczyciel z racji swej pracy spotyka się z takimi sytuacjami na co dzień, jednak to właśnie od jego działań zależy często reakcja wychowanka na problemy i to w jaki sposób będzie chciał je rozwiązać. Profilaktyka ma za zadanie nie tyle zapobiegać, minimalizować skutki np. zachowań ryzykownych młodzieży, ale tez wychować nastolatków do tego, aby z problemami jakie ich napotkają umieli sobie radzić bez tak często spotykanych w szkołach czy cyberprzestrzeni aktów agresji, ale w sposób bezpieczny dla siebie i innych osób w ich otoczeniu. Nie bez znaczenia jest tu reakcja na problemy innych osób, głównie rówieśników. Predyspozycje moralne nauczyciela opierają się także na postawie własnej, czyli na tym czy stanowi dla uczniów przykład, a nawet autorytet. Chociaż i ten w dzisiejszych czasach zdaniem niektórych badawczy podupadł w procesie przemian wychowawczo-edukacyjnych, gdzie nauczyciel ma bardziej uczyć, przekazywać wiedze niż wychowywać. Nauczyciel ma prezentować postawy, które nie są sprzeczne z postawami jakie chce przekazać. Istotną rolę pełnią tutaj wartości, normy jakie głosi.

Zbigniew Gaś określa kompetentnego nauczyciela jako osobę:

- stanowiącą wzorzec do naśladowania przez uczniów,

- sprawną dydaktycznie, która dostosowując wypowiedzi i zadania przedstawia uczniom wiedzę naukową,

- przekazującą nie tylko wiedzę, ale i podstawowe umiejętności życiowe, komunikacyjne, by dziecko mogło prowadzić satysfakcjonujące życie społeczne,

- która potrafi odkrywać potencjał dziecka, rozwijać jego pasje,

- kształtować u dziecka odpowiedzialność za własny rozwój (Gaś, 2001). Taki wzór pozostaje wciąż aktualny, jeśli chodzi o pożądane postawy nauczyciela.

W sytuacji, jeśli nauczyciel sam staje w opozycji swoich zachowaniem do tego co głosi nie stanowi osoby wiarygodnej, a więc i nie jest w stanie wychować młodego człowieka skoro sam jest źle wychowany. Wartości i normy moralne stanowią trzon profilaktyki i kształtowania por zadanych postaw wychowanków. Wbrew powszechnie lansowanym wzorcom konsumpcjonizmu i hedonizmu wartości takie jak rodzina, miłość wciąż pozostają bardzo ważnymi dla młodych ludzi. Skuteczna profilaktyka nie może być realizowana bez udziału rodziny, która stanowi jej fundament. Relacje z bliskimi wpływają na to w jaki sposób będzie się zachowywało dziecko w sytuacji zagrożenia, czy możliwości uczestnictwa w zachowaniach ryzykownych dla jego zdrowia. Bliskie relacje z rodziną oparte na zaufaniu minimalizują ryzyko podejmowania działań niebezpiecznych czy niezgodnych z prawem przez dziecko. Nauczyciele także podkreślają role współpracy z rodziną w ramach realizacji profilaktyki, gdzie największa skuteczności przejawia się, gdy nauczyciele realizują działania profilaktyczne wspólnie z rodzicami i dziećmi.

Profilaktyk w głębi filozoficznej swoich działań powinien się cechować także znajomością  wiedzy filozoficznej w zakresie epistemologii czy kulturą logiczną, w ramach której umożliwia uczniom poprawność w formułowaniu sądów, konkluzji, dedukcyjnego i indukcyjnego wnioskowania. Wiedza przekazana czy umiejętności muszą być osadzone w strukturze metodologicznej (Szołtysek, 2009). To właśnie powyższe elementy decydują o skuteczności profilaktyki w szkole na które wpływ ma nauczyciel.

Opracowała: dr Renata Matusiak (pedagog w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Tarnobrzegu, adiunkt UO)
e-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Wykorzystano:

• Gaś Z. (2006), Profilaktyka w szkole, Warszawa: Wydawnictwo Szkole i Pedagogiczne.
• Gaś Z. (2001), Doskonalący się nauczyciel, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Matusiak R. (2020), Dydaktyka nauczycieli w zakresie profilaktyki szkolnej na podstawie projektu „Wspieranie szkół i placówek oświatowych w zakresie interwencji kryzysowej”, [w:] „Trendy i kierunki rozwoju promocji zdrowia w świetle badań”, red. P. Nowak, Opole: Wydawnictwo Politechnika Opolska.
• Szołtysek A. (2009), Kompetencje nauczyciela w zakresie wychowania i profilaktyki, [w:] „Nauczyciel i szkoła”, 1-2 (42-43), s. 61-71.